موسیقی مقامی سیستان و بلوچستان

موسیقی مقامی سیستان و بلوچستان

---

موسیقی در بلوچستان بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم بلوچ است . از تولد تا مرگ، از اندوه تا شادی و درمان بیماری های جسمی و روانی و ...
نفوذ و تاثیر متقابل فرهنگ های بلوچی و هندی باعث شده است که طی چند قرن اخیر موسیقی بلوچی ازتاثیرات موسیقی هندی دور نماند . علت این تاثیر پذیری را شاید بتوان در انزوا و دور افتادگی بلوچستان، فقدان راه های ارتباطی و نیز عدم توجه دولت مرکزی به این منطقه و مجاورت آن با پاکستان جست و جو کرد . طی سالیان دراز بلوچستان بیش از آنکه زیر نفوذ فرهنگی ایران قرار داشته باشد، با جلوه های مادی و معنوی فرهنگ هند مواجه بوده است.

همچنین با توجه به کوچ های مداوم قوم بلوچ و اسکان در مناطق بغایت متفاوت در طول تاریخ، موسیقی بلوچی از تاثیرات فرهنگی مناطق مختلف دور نمانده است . با وجود این، مردم بلوچ توانسته اند بخش مهمی از فر هنگ اصیل و پویای خود را کماکان حفظ کنند.
موسیقی بلوچی در انواع مختلف وجود دارد که هر کدام به بخشی از زندگی بلوچ مربوط می شود:
-1 سپت(صفت)
به معنی ستایش و تمجید است . آهنگی است که از بدو تولد نوزاد به مدت 14 شبانه روز توسط زنان و به شکل گروهی خوانده می شود . هدف آن سرگرم کردن زائو است . در اجرای سپت مهارت در خواندن ملاک اصلی نیست . در متن اشعار از خدا و رسول و بزرگان دین ستایش شده، سلامتی نوزاد و زائو آرزو می شود.
-2 وزبت
« سپت » این آهنگ نیز مربوط به پس از زایمان است که باز توسط زن ها و به شکل گروهی خوانده می شود . در وزبت بر خلاف مهارت در خواندن لازم است.
-3 شَپتاگی
آهنگ شپتاگی نیز به بعد از زایمان زائو مربوط است و توسط بستگان زائو خوانده می شود . این مراسم بسته به استطاعت خانواده از 6 تا 14 شب و گاه تا 40 شب برگزار می شود.
در هیچ کدام از این مراسم سازی شرکت ندارد . اما گاه از دهل یا دایره استفاده می شود .آوا شپتاگی معمولا به شکل دسته جمعی و میان دو گروه از خوانندگان متناوباً تعویض می شود.
-4 لارو شَشِگانی
لارو از جمله ترانه هایی است که به مراسم عروسی مربوط است، اما لارو ششگانی به شب ششم تولد نوزاد مربوط است که مراسم نامگذاری و ختنه سوران نوزاد نیز در همین شب انجام می گیرد.
-5 لیلو
لیلو همان لالایی است که آهنگی کشیده و ملایم دارد. متن لیلو برای دختر یا پسر متفاوت است.
-6 سوت (صوت)
صوت عبارت از آهنگ های شادی است که با آواز خوانده می شوند .محتوای آهنگ های صورت شامل مسا یل عاشقانه و زیبایی های طبیعت است . صوت معمولا با همراهی تعدادی ساز اجرا می شود .ترانه های صوت بسیار متنوع است . شاید بتوان گفت که در صوت متن بیش از موسیقی اهمیت دارد. آهنگ های صوت اغلب ریتمیک است.
یعنی خوا ننده اشعار حماسی و تاریخی حقیرتر محسوب می شود . « پهلوان » می گویند که نسبت به « صوتی » ، به خواننده صوت در مجالس عروسی و ختنه سوران و نامزدی و ... شرکت می کند و این مراسم معمولا با رقص و پایکوبی همراه است. « صوتی »
-7 نازینک
نازینک به ترانه های 6 شب اول مراسم عروسی اطلاق می شود .متن اشعار نازینک برای عروس و داماد مت فاوت است .نازینک از به معنی ستایش کردن مشتق شده است. Nazenag کلمه نازینگ
-8 لارو
لارو به آخرین روز مراسم عروسی مربوط است، روز هفتم که داماد را برای استحمام می برند . این آهنگ هم چنین در روز ششم زایمان نیز اجرا می شود که به آن لارو ششگانی گویند.
-9 هالو
هالو نیز هنگام استحمام داماد خوانده می شود . این موسیقی فقط به مراسم عروسی مربوط است و در هیچ زمان دیگری اجرا نمی شود .به غیر از آهنگ هایی که به مراسم مختلف عروسی، ختنه سوری، زایمان و ... مربوط است، در بلوچستان با انواع دیگری از موسیقی نیز مواجه می شویم که عبارتند از:
-10 شَئر
شعر، شئر آوازی است که متن آن را داستان های حماسی، عشقی، وقایع تاریخی، رویدادهای اجتماعی، پند و اندرز و ... تشکیل می دهد و در واقع نوعی داستانسرایی همراه با موسیقی است . شائر به کسی اطلاق می شودکه شئر را با ساز و آواز اجرا کند و نه به کسی که شع ر را می سراید . در بلوچستان به سراینده شعر شَرء پِر بندوک گفته می شود . شائری که به درجه کمال برسد، به معنی شجاع و دلاور و تواناست و « پهلو » . است « وان » و « پهلو » ترکیبی از دو کلمه « پهلوان » . می گویند « پهلوان » آن به معنی خواننده است (وانگ در زبان بلو چی به معنی خواندن است ).بنابراین،پهلوان یعنی خواننده یا ارائه دهنده شجاعت « وان »
ها و دلاوری ها.
در بلوچستان را شاید بشود با عاشق های آذربایجان، بخشی های ترکمن صحرا و شمال خراسان « پهلوان » جایگاه و کارکرد مقایسه کرد . پهلوان های بلوچ در گذشته نه تنها راوی واقعیات تا ریخی، حماسی و عشقی بوده اند، بلکه گاه در خود رویدادها نیز تاثیر می گذاشتند . شئر معمولا در مجالس بزرگ یا محافل خوانین و گاه در عروسی ها ارائه می شود . سازهای همراهی کننده شئر سرود و تمبورک است. پهلوان خود تمبورک می نوازد. حضور هر ساز دیگری در این موسیقی، از اصالت به دور است.
شئر در سه شکل اجرائی مختلف اجرا می شود:
حالت اول دپگال است . در این شکل، خواننده با زبان محاوره به بیان داستان می پردازد . در این مرحله پهلوان دیگر تمبورک نمی نوازد، اما گفتار او توسط همکارانش، به آرامی همراهی می شود.
حالت دوم سازینک نام دارد که موسیقی ریتمیک است. پهلوان تمبورک را به صدا در می آورد و هم می نوازد و هم می خواند.
حالت یا شکل سوم الحان نام دارد و آن زمانی است که پهلوان مضامین اندوهگین را می خواند . در این شکل، آواز توام با صداهای کشیده و موسیقی دارای متر آزاد است . در اجرای شئر دو تمبورک (که یکی را پهلوان می نوازد ) و یک سرود (قیچک)شرکت دارند.
-11 زهیروک
قیچک) و امروزه گاه با ) « سرود » زهیروک موسیقی بیان غم ها، هجران ها و غریبی هاست . زهیروک در قدیم همیشه با نواخته می شود . زهیروک متر آزاد دارد و دارای انواع و اقسام مختلف اس ت. زهیروک هم با ساز، هم با آواز و هم تواما « بینجو » اجرا می شود. اجرای زهیروک با نَل (نِی) نیز رایج است.
زهیروک بدواً فقط توسط زنان و حین کار روزانه خوانده می شد که این نحوه امروزه متداول نیست . امروزه اغلب زهیروک توسط خوانندگان مرد و به همراهی سرود، نل یا بینجو اجرا می شود.
-12 لیکو
لیکو به آهنگ هایی گفته می شود که درمناطق سرحدی مانند زاهدان، خاش، میرجاوه و سیستان خوانده می شود .لیکو مترادف زهیروک است، اما از نرمش و ملایمت بیش تری برخوردار است. لیکو نیز دارای متر آزاد است.
اصولا برخی از خصایص متفاوت ملودی در سرحد زمی ن نسبت به سایر نقاط بلوچستان موجب شده است که موسیقی این منطقه متمایز شود.
-13 کردی
مضمون اشعار کردی نیز مانند زهیروک و لیکو مبین تالمات ناشی از هجران و فراق است . این آواز بیش تر در ا یرانشهر و بمپور رایج است . عنوان این آهنگ احتمالا تعلق آن را به شاخه ای از اکراد بلوچستان مشخص می کند که بیشتر در اطراف کوه تفتان سکونت دارند. آواز کردی نیز دارای متر آزاد است.
-14 موتک
موتک یا مودگ مخصوص مرثیه و مراسم عزاداری و ترحیم است و در حقیقت نوعی ع زاداری است . موتک همان مویه فارسی است. این آواز توسط زنان و به شکل گروهی و بدون همراهی ساز اجرا می شده است . این نحوه اجرا امروزه کم تر مشاهده می شود. از میان سازها تنها سرود (قیچک) است که قادر است با نوای محزون خود آن را اجرا کند. موتک نیز دارای متر آزاد است.
-15 اَمبا
امبا ویژه ماهیگیران است و به شکل گروهی خوانده می شود و متن آن در بر گیرنده مراحل مختلف صید است . اجرای امبا به شکل سوال و جواب میان تکخوان (ناخدا) و گروه صیادان است.
موسیقی درمانی در بلوچستان شامل مراسم گوات، دمال و مالد (پیرپتر) است.
-16 گوات
معنی تحت الفظی گوات، باد یا هوا است . گواتی به بیماری گفته می شود که گوات درجسم او حلول کرده، تعادل روحی، روانی و جسمی او را بر هم زده است.
بیماری گوات در بلوچستان نوعی بیماری روانی است که پیش تر در زنان بروز می کند . مردم بلوچ به وجود ارواح مرموز و پلیدی معتقدند که در جسم افراد حلول کرده، امراض مختلف را موجب می شوند.
اعتقاد به وجود امراض مرموز و پلید، نه تنها در بلوچستان، که در کل مناطق ساحلی جنوب کشور وجود دارد و از تنوع فراوانی نیز برخوردار است . هر یک از گوات ها یا ارواح مرموز به علت چگونگی تاثیرشان بر شخ ص، تحت عناوین به خصوصی گروه بندی می شوند .تمایز آنها نه فقط تحت عناوین به خصوص، که بر اساس مذکر یا مونث بودنشان، کافر یا مسلمان بودن و ... نیز مشخص می شود.تنها موسیقی است که قادر است ارواح مرموز و پلید را از وجود بیمار طرد کند.
رقص و تحرکات یکنواخت بدن در مراسم گوات بخش جدایی ناپذیر این مراسم است . تکرار مداوم یک فیگور یا موتیف در موسیقی موجب تحرکات یکنواخت جسمانی می شود که بیمار را در جهت محدودیت خود آگاهی سوق می دهد و محدودیت خودآگاهی می تواند تا حدود خلسه به اوج خود برسد و در نهایت، فرد را به مرحله ناخودآگاه سوق دهد.
این مراسم توسط گواتیء مات یا مادر گوات رهبری می شود .از آنجا که بیماری گوات بیش تر به زنان معطوف است، رهبری گوات نیز به عهده زن است . وظیفه گواتیء مات تشخیص وجود گوات در بیمار و تعیین درجه حدت یا بهبودی گوات طی مراحل مختلف است.
مخصوصی اجرا می شود . مقام های گواتی، مختلف است و هر کدام برای مرحله خاصی از نظر « مقام گواتی » ، برای هر گوات شدت و ضعف بیماری است . واکنش بیمار در مقابل هر یک از این مقام هاست ک باعث تکرار مداوم آن آهنگ در طول مراسم می شود.
متن آوازهای گوات در درجه اول حاوی مدح لعل شهباز قلن در و شیخ عبدالقادر گیلانی است . این مراسم از سه تا هفت شب و هر شب از یک تا چهار ساعت بسته به نوع بیماری می تواند ادامه یابد.
اگر بیمار در پایان مرحله نهایی بهبود نیافت، مرگ او حتمی است...
-17 دمال
دمال نیز در مردان بلوچ همان جنبه اعتقادی حلول ارواح مرموز و پلید را در جسم دارد که گوات در زنان بلوچ داست . رهبر دمال را خلیفه گویند.این مراسم نیز با موسیقی و تحرکات شدید جسمانی و دعا ونیایش همراه است.
در گوات و دمال تقریب از کلیه سازهای بلوچی به خصوص سرود، تمبورک و دهلک استفاده می شود.
-18 مالِد
را می توان از جهاتی شبیه مراسم خانقاه قادریه کردستان دانست . این مراسم بیشتر در Pir e pattar مراسم مالد یا پیر پتر مناطق ساحلی بلوچستان رایج است . در این مراسم تنها از سما (دف) استفاده می شود . گاه عنوان سما به کل مراسم مالد نیز
اتلاق می شود . تحرکات جسمانی و انجام اعمال خارق ا لعاده در این مراسم همانند مراسم خانقاه قادریه در کردستان است . به کسانی که دست به اعماق خارق العاده می زنند، مستان می گویند . از مراسم مالد نیز گاه برای درمان بیماری های روانی استفاده می شود.
رقص
در بلوچستان رقص های متفاوتی از قبیل دوچاپی، سه چاپی، لُتکی، کوپگو و ... وجود دارد.
موسیقی این رقص ها بخش مهمی از مراسم عروسی را در بر می گیرد . به غیر از رقص های ذکر شده، در بلوچستان با مراسمی مواجه می شویم که لیوا نام دارد که بیشتر در مناطق ساحلی بلوچستان رایج است . لیوا بیشتر به یکنوع رقص دسته جمعی سواحل افریقا شباه ت دارد تا به مراسم و رقص های بلوچی . این مراسم به جشن ها و مراسم اشد مربوط است و توسط سورنا، دهل لیوا و یک دهل کوچک تر دیگر، اجرا می شود . از دهل لیوا تنها در این مراسم استفاده می شود . آهنگ های لیوا متنوع و متفاوت است. مراسم لیوا ابتدا با ریتمی ملایم شروع می شود و تدریجا به اوج می رسد

منبع: بوستان، بهمن و درویشی، محمد رضا، هفت اورنگ مروری بر موسیقی سنتی و محلی ایران، تهران، انتشارات حوزه هنری